Wat anno 2024 nog steeds opvalt in Nagele is, naast het vele openbaar groen en de ruime opzet van het dorp, het ontbreken van schuine daken. Architecten die de Nieuwe Bouwen-architectuurstijl aanhingen, kregen na de Tweede Wereldoorlog de vrije hand en ontwierpen een dorp met alleen maar platte daken. Dat gold niet alleen voor de woningen, maar ook voor de kerken, de scholen en gemeenschapsgebouw De Acht dat een sleutelrol vervult in het project ‘Nagele in Balans’. “De kiem daarvoor werd in 2017 gelegd door de ‘windmolengelden’, die beschikbaar werden gesteld door de ontwikkelaars van het windpark bij Nagele en een aantal dorpen in staat stelden om duurzame activiteiten te ontplooien”, vertelt projectleider Ruut Schalij, die het stokje begin dit jaar overnam van Rutger Bergboer. “Pionieren zit inwoners van Nagele in het bloed, experimenten schuwen ze niet. De gezamenlijke dorpsvereniging Dorpsbelang ontwikkelde een gedurfd plan voor thermische energieopslag, dat als proeftuin in het kader van het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) in aanmerking kwam voor subsidie.”
“Pionieren zit inwoners van Nagele in het bloed, experimenten schuwen ze niet”
Schalij is econoom en mede-eigenaar van adviesbureau eRisk Group. Jaren voor hij projectleider werd analyseerde hij in die functie het economische haalbaarheidsonderzoek naar het plan, dat volgens hem neerkomt op het opwekken van zonnewarmte met thermische collectoren en een opslagsysteem van die warmte in een ondergrondse buffer. “Daartoe werden in 2021 op de platte daken van gemeenschapsgebouw De Acht en acht woningen zo’n 180 zonnecollectoren geïnstalleerd, die het water tot wel 95 graden kunnen verwarmen. Onder een nabijgelegen grasveld werden daarnaast een trapeziumvormige seizoensbuffer van 1.000 m3 en een dagbuffer (piekshaver) van 24 m3 ingegraven. De dagbuffer dient als dagopslag van warmte en als centraal verdeelpunt naar de gebruikers. In de winter wordt het warme water vanuit de buffers ingezet om de aangesloten gebouwen te verwarmen. Als de temperatuur van het water in de buffers onder de 70 graden zakt, dan staat er een warmtepomp in de ondergrondse technische ruimte die zal bijspringen om het water in de dagbuffer op temperatuur te brengen en te houden.”
“Na een veelbelovende start werd al snel duidelijk dat de verwachte energierendementen niet werden gehaald”
Van meet af aan waren de verwachtingen hooggespannen. Volgens het rapport ‘Nagele in Balans’ dat begin 2023 verscheen, was het de bedoeling dat Nagele gefaseerd, in stappen van vijftig woningen per keer, op het systeem zou worden aangesloten. Schalij: “En dus van het gas af zou gaan. Na een veelbelovende start werd echter al snel duidelijk dat de verwachte energierendementen niet werden gehaald. In de zomer werd het water niet warm genoeg en in de winter liep de temperatuur te snel terug, waardoor de warmtepompen in koude maanden fors moesten bijspringen. Daar moest veel dure energie voor worden ingekocht, wat ten koste ging van de efficiëntie en rentabiliteit van het systeem.”
“Het systeem kan in deze vorm niet worden opgeschaald en verdient elders geen navolging”
Tot overmaat van ramp ging de betrokken systeemontwikkelaar eind 2022 failliet. Het rapport dat een paar maanden later verscheen, bevestigde volgens Schalij dat het systeem in deze vorm niet kan worden opgeschaald en elders geen navolging verdient. “Zowel technisch als financieel is het niet haalbaar. Voor de relatief kleine en niet hoogwaardige, geïsoleerde woningen is het noodzakelijk dat het water aan aanvoertemperatuur van 60 à 70 graden heeft. Jaarrond wordt die niet altijd gehaald. Afgelopen december was de temperatuur van de buffer zo laag dat de capaciteit van de warmtepomp onvoldoende was om er meer dan 60 graden van te maken. In de winter moest daarom de gasgestrookte cv-ketel worden ingezet, die eigenlijk als back-up was bedoeld voor noodsituaties.”
Afgelopen zomer stond volgens Schalij in het teken van het oplossen van wat kinderziekten en technische gebreken aan het systeem. “Die zorgen komende winter hopelijk voor een verbetering van de prestaties en het energierendement. Duidelijk is wel dat het hier in Nagele bij blijft: de rest van het dorp zal op een andere manier van het gas af moeten. ‘Nagele in Balans’ is wat mij betreft in zoverre een voorbeeldproject, dat het heeft aangetoond dat deze techniek op deze manier niet werkt. Van meet af aan is Nagele een ‘levend experiment’ geweest. Daar horen ook projecten bij die mislukken.”
“Het is essentieel dat iedereen een aandeel kan hebben in de warmtetransitie en niet alleen diegene met een goed gevulde portemonnee”
Volgens Schalij is voor de energiecoöperatie nu een periode van ‘heroriëntatie’ aangebroken. “De uitdaging is om te zoeken naar hét duurzame warmtesysteem waar alle woningen in het dorp onderdeel van kunnen zijn. Dit thermische energieopslagsysteem heeft in dat verband afgedaan. Met een schuin oog naar de nieuwe Warmtewet die er aan zit te komen, worden er voor Nagele vier opties uitgewerkt: niets doen, alle woningen goed isoleren, alle woningen van individuele all-electric-installaties voorzien of een warmtenet met een centrale warmtepomp en een veel kleinere warmtebuffer.”
Wat Schalij voor Nagele voor ogen heeft is een ‘robuuste oplossing voor tien tot twintig jaar’. “In dat verband ben ik niet te spreken over de nieuwe Warmtewet, zoals die er vrijwel zeker uit komt te zien. Het is essentieel dat iedereen een aandeel kan hebben in de warmtetransitie en niet alleen diegene met een goed gevulde portemonnee.”
De projectleider doelt daarbij onder andere op de energetische staat waarin de meeste woningen in Nagele verkeren, alsmede het gemiddelde inkomen van de inwoners. “Dit is geen rijk dorp, er zijn geen villawijken. Het lijkt er op dat de prijs van aardgas de komende jaren nog zo laag blijft, dat andere oplossingen met een warmtenet of individuele warmtepompen in vergelijking daarmee onbetaalbaar zijn. Ten opzichte van een simpele aardgasoplossing zijn het daardoor wel duurzame maar totaal geen financieel aantrekkelijke alternatieven.”
“Het gaat om mensen, om de vraag of zij er financieel op vooruit gaan door van het gas af te gaan”
In het verlengde daarvan zegt Schalij maling te hebben aan de ‘krokodillentranen’ van warmtebedrijven. “Hun business case interesseert me niet, die van de individuele eindgebruikers wél. Het gaat om mensen, om de vraag of zij er financieel op vooruit gaan door van het gas af te gaan. Daarbij is in dit geval ook een rol weggelegd voor de gemeente Noordoostpolder, die in Nagele bijvoorbeeld de financiering van de hoofdinfrastructuur van het warmtenet voor zijn rekening zou kunnen nemen. Als alle kosten en risico’s van de warmtetransitie voor de individuele eindgebruikers met een kleine beurs zijn, zullen ze zich tot het allerlaatste moment vastklampen aan hun gasgestookte cv-ketel. En ik kan ze daar geen ongelijk in geven.”
Tekst: Cees de Geus
Beeld: Energiek Nagele