Bert Tieben over energiebesparing als Processie van Echternach
Kan technologie ervoor zorgen dat wij straks gratis over energie kunnen beschikken? Dat zal helaas een illusie blijken. Want ‘vergeten' kostenposten van hernieuwbare energie zoals aansluitkosten van wind op zee en maatschappelijke kosten van externe effecten van zoals horizonvervuiling en geluidsoverlast staan niet op de rekening maar verminderen wel de welvaart.
De energietransitie heeft nog een lange en moeilijke weg te gaan. Eind december las ik in Het Financieele Dagblad een column van Ebel Kemeling over "het dilemma van de energietransitie" waar ik tamelijk depressief van werd. De strekking van Kemeling's dilemma is dat de energietransitie in zijn eigen zwaard valt: ze zorgt ervoor dat energie steeds goedkoper wordt, waardoor bedrijven en burgers er steeds meer van gaan gebruiken. Zo komen we nooit in het beloofde land van de nulemissies.
Kemeling houdt technologie-optimisten terecht een spiegel voor. Technologie laat de kosten van hernieuwbare energie snel dalen, maar dat is niet de magische steen voor het oplossen van het klimaatprobleem. In de economie geldt doorgaans: als prijzen dalen, neemt het verbruik toe en dat is bij energie niet anders. Dit heet het rebound-effect. Volgens wetenschappelijke studies kan dit effect bij huishoudens voor stroomverbruik wel vijftig procent zijn. Apparaten worden steeds zuiniger en dat is goed voor de energierekening. Het geld dat we daarmee besparen geven we daarna uit aan nog meer stroom verslindende apparaten waardoor de energiewinst voor een deel weer verdwijnt. Twee stappen vooruit, een achteruit. Energiebesparing als Processie van Echternach, waar je terecht een beetje depressief van wordt.
“‘Socialiseren’ is een mooi woord voor: de burger betaalt deze kosten via de energierekening”
Toch zit me iets niet lekker. Stel dat hernieuwbare energie echt gratis is. Wat maakt het dan uit dat het verbruik toeneemt? Laat het stroomverbruik lekker verdubbelen van 100 naar 200 TWh. Als bij de opwekking van al die stroom maar geen CO2 wordt uitgestoten. In de ideale wereld mogen we erop los consumeren. Probleem is dat hernieuwbare energie nooit echt gratis is (en overigens ook niet echt volledig emissieloos). Hernieuwbare bronnen van energie zoals zon en wind kenmerken zich door lage marginale kosten. Als het zonnepaneel eenmaal op het dak ligt, kost het produceren van een kWh stroom vrijwel niets meer. Maar de opbrengst moet uiteindelijk wel voldoende zijn om de kosten van de investering te vergoeden. In het geval van een windpark op zee, zijn deze vaste kosten zelfs aanzienlijk. Zo aanzienlijk, dat de molens maximaal moeten draaien om zichzelf over hun levensduur te kunnen terugverdienen. De winst van de technologieontwikkeling is dat dit terugverdienen voor de investeerder steeds waarschijnlijker is, zelfs zonder subsidie.
Blijft staan dat de lage marginale kosten van hernieuwbare energie de prijzen in de energiemarkt onder druk zetten. Op een dag met veel wind en weinig vraag schieten de spotprijzen bij onze oosterburen zelfs onder nul. Daar profiteren consumenten van. Dat begint toch een beetje op een hernieuwbaar walhalla te lijken. Maar schijn bedriegt. Rekenen we wel alle kosten mee? Netbeheerder Tennet sluit alle windparken in de Noordzee aan op het hoogspanningsnet. Gratis. Dat wil zeggen: gratis voor de investeerder wat enorm helpt om de exploitatie van de nog te bouwen capaciteit rond te krijgen. Deze kosten "socialiseert" de netbeheerder in zijn nettarief. Dat is een mooi woord voor: de burger betaalt deze kosten via de energierekening. Hoe meer windenergie op de Noordzee, hoe hoger de gesocialiseerde kosten op uw rekening. Niks gratis.
Een andere vergeten kostenpost zijn de externe effecten. Niemand kijkt graag tegen een windmolen aan. Daarom zetten we ze op de Noordzee. Maar ook dat heeft beperkingen. De Noordzee raakt vol, zo stelt het Planbureau voor de Leefomgeving in een recente studie over de toekomst van de Noordzee. In het maximale scenario beslaan de windparken in 2050 ongeveer een zesde tot een kwart van het Nederlandse deel van de Noordzee. Dat zullen de zeehonden niet leuk vinden en de meeste mensen ook niet. Het ruimtebeslag van grootschalige zonneparken leidt evenmin tot vrolijk stemmende conclusies. Horizonvervuiling, verstoring van natuurgebieden, geluidsoverlast en andere externe effecten zijn maatschappelijke kosten. Deze kosten staan niet op de energierekening maar beperken of verminderen wel de welvaart.
Gratis energie is een illusie. We zullen er nog hard aan moeten trekken om de energiehuishouding te verduurzamen. Dat is een conclusie waar Kemeling en ik het hardgrondig over eens zijn.
Bert Tieben is hoofd van het cluster Marktwerking en Duurzaamheid van SEO Economisch Onderzoek