Afgelopen 26 mei won Milieudefensie een rechtszaak tegen Shell. De rechter legde het bedrijf op dat zijn CO2-emissie met 45% moet zijn gedaald in 2030. Een goede zet? Daar hebben sommigen hun twijfels bij, zo bleek uit discussies en opiniestukken op Energiepodium, onder andere van Jan Paul van Soest, deskundige op het gebied van ecologie en economie. We vragen Donald Pols, directeur van Milieudefensie, om zijn reactie.
-Jullie hebben ervoor gekozen (anders dan bijvoorbeeld Urgenda) om een bedrijf aan te pakken en niet de overheid, terwijl de klimaatafspraken tussen landen zijn gesloten. Waarom?
Pols: “Dat heeft twee redenen. De belangrijkste is dat er een reguleringsgat is ten aanzien van multinationals. Ofwel het gegeven dat multinationale bedrijven en hun uitstoot niet gereguleerd worden, daar is geen instantie voor. De rechtsstelsels zijn gebaseerd op de natiestaat, terwijl de economie gemondialiseerd is. Internationale regels voor multinationals bestaan niet. Illustratief voor dit reguleringsgat is dat multinationale bedrijven amper belasting betalen, zo betaalt Shell bijvoorbeeld geen winstbelasting in Nederland. Er is geen instelling die de mondiale commons, zoals ons klimaat, beschermt en de bedreiging hiervan door multinationale bedrijven aan banden legt. De EU is een regionale instelling. De ETS, waar Van Soest ook over spreekt, gelden alleen voor de EU en 80% van alle uitstoot van Shell valt buiten de ETS. De afspraken van Parijs gelden voor overheden en de VN heeft geen echte mogelijkheid om sancties op te leggen.
Op het moment dat je erkent dat multinationale bedrijven feitelijk buiten alle vormen van recht staan, dan heb je drie opties om dat gat te repareren: je kan bedrijven oproepen op basis van vrijwilligheid. De kansen op succes zijn minimaal. Internationale dwingende wetgeving is ook een optie, maar dat duurt veel te lang. Dus is de enige mogelijkheid om multinationale ondernemingen ter verantwoording te roepen volgens het recht van het land waarin ze gevestigd zijn. Vergeet niet, 25 grote waaronder Shell, zijn verantwoordelijk voor de helft van al het broeikasgas in de wereld. Zolang deze bedrijven niet gereguleerd worden, is het probleemvoorkomen van gevaarlijke klimaatverandering onmogelijk.”
“Er zijn nu wereldwijd meer dan zestig zaken gaande tegen andere bedrijven”
-Waarom hebben jullie eigenlijk Shell gepakt? Er zijn nog veel grotere vervuilers.
“Shell is de 10de grootste klimaatvervuiler ter wereld. En gevestigd in Nederland.”
-Gaan overheden nu niet achteroverleunen en denken, ach, nu de bedrijven aan de beurt zijn, laat ons dan maar even afwachten.
“Overheden hebben hun verantwoordelijkheid genomen door het Klimaatakkoord van Parijs en mensrechtenverdragen overeen te komen. De rechter past dit bestaande beleid toe.”
-Denk je niet dat andere bedrijven hier garen bij spinnen? De vraag blijft hetzelfde, dus zij kunnen meer afzetten?
“Ik werk al vanaf 2000 aan klimaatbeleid en dit is misschien wel de meest effectieve maatregel die ik ooit ben tegengekomen. Shell moet vijf keer de jaarlijkse Nederlandse CO2-uitstoot reduceren. Dat is nogal wat. En dan hebben we het nog niet eens over de precedentwerking naar andere grote vervuilers. En het tegenargument van Shell dat andere bedrijven dat oppakken, dat is gewoon niet waar. Het is een steeds complexere zaak om olie te winnen, dus concurrenten hebben die extra olie heus niet zomaar gepiept. Daarbij komt dat als er meer vraag is dan het aanbod, de prijs omhoog gaat. Daardoor gaan mensen het minder gebruiken en worden alternatieven aantrekkelijker En tenslotte vindt onze zaak overal navolging. Er zijn nu wereldwijd meer dan zestig zaken gaande tegen andere bedrijven, die wij overigens ook adviseren. Bijna maandelijks komen er nieuwe zaken bij, mede geïnspireerd door deze uitspraak. De beweging is mondiaal en breed gaande.”
“We hebben maar acht jaar tijd om alles voor elkaar te krijgen en klimaatverandering zoveel mogelijk af te remmen”
-Volgens Van Soest is het ook niet de meest efficiënte en effectieve route. Dan zou je eerst de kolencentrales moeten aanpakken en dan via gas en olie naar groene energie. Dat zou milieu-economisch de beste route zijn. Nu ontstaat er wellicht chaos en vertraging.
“Wat ik soms mis in dit soort opmerkingen, is een gevoel van urgentie. Het is volgens mij een illusie dat we die route van “eerst het ene, dan het andere” nog kunnen bewandelen. Dat vindt ook het Internationale Energie Agentschap (IEA). In een recent rapport stelt de IEA dat er geen ruimte is voor nieuwe olie- en gasprojecten. We hebben maar acht jaar tijd om alles voor elkaar te krijgen en de klimaatverandering zoveel mogelijk af te remmen. De echte chaos ontstaat niet door de route, maar is klimaatverandering zelf. De overstromingen zoals we die gezien hebben in Limburg, Duitsland, België, Frankrijk. Ik ben zelf opgegroeid in Zuid-Afrika en heb gezien hoe mijn opa als boer failliet ging omdat tijdens een extreme droogte al het vee stierf. Dit soort excessen is geen uitzondering meer, maar zal de regel worden. Daarom moeten we alles doen wat we kunnen. Daarbij komt, als er één bedrijf is dat in staat is om complexe grootschalige projecten in de wereld te zetten die we nodig hebben voor de energietransitie, dan is het Shell. Ik heb met eigen ogen gezien wat ze kunnen op booreilanden, bijvoorbeeld bij Sachalin aan de oostkust van Rusland. Dat is ongelooflijk. Daarbij vragen we ze niet om van de een op de andere dag 100% minder uit te stoten, het gaat om een geleidelijke afbouw – eerst 45% in 2030 en dan 100% in 2050.”
De tekst loopt hieronder door.
-Wat vindt u van het verwijt dat dit een triomf is voor het neoliberalisme omdat private partijen nu zo’n zware stem krijgen toegedicht in besluitvorming over de commons, zoals het klimaat? Fiatteert de rechter de invloed van bedrijven hiermee?
“Deze uitspraak legt juist de bijl aan de wortel van het neoliberalisme. Het neoliberalisme gaat ervan uit dat bedrijven alleen maar hoeven te letten op winst en op het vergroten van de aandeelhouderswaarde. De rechter zegt nu: bedrijven hebben een brede maatschappelijke verantwoordelijkheid, zelfs als dat leidt tot minder winst.
Bovendien fiatteert de rechter niet de macht van bedrijven, maar benoemt deze. Want die macht ís er natuurlijk al. De meeste multinationals zijn sterker dan de landen waarin ze opereren. Woolmart bijvoorbeeld heeft een omzet die groter is dan het BNP van België. Die enorme marktmacht van deze bedrijven zetten ze om in politieke macht. Het American Petroleum Institute– waarvan Shell lid is – investeert honderden miljoenen per jaar in lobby richting de US Government. Overheden hebben een heel intieme relatie met grote kapitaalkrachtige bedrijven, dat zie je al aan de draaideur van banen. Denk aan Camiel Eurlings, staatssecretaris Snel. De rechter neemt deze realiteit als uitgangspunt en legt de macht van bedrijven aan banden.”
“Overheden hebben een heel intieme relatie met grote kapitaalkrachtige bedrijven”
-Was de uitspraak van de rechter wel op de wetenschap gebaseerd? Ook daar wordt aan getwijfeld. Het zou om een subjectieve interpretatie gaan die de weg open legt voor willekeur.
“Dat dit beweerd wordt, vind ik schokkend en schrikbarend. Als je de uitspraak goed bestudeert, is juist de wetenschappelijke verantwoording het onderdeel waar de rechter het langst bij stilstaat. Ze verwijst onder andere naar het UN environmental program en naar het SR 15 rapport, ook van het IPCC, dat specifiek gaat over de gevolgen van een opwarming boven 1,5 graden. Zo zegt de rechtbank daarover en ik citeer: “Uit het SR 15 rapport volgt dat alleen reductiepaden die voorzien in een reductie-uitstoot van 45% netto, nog een kans geven van 50% op een opwarming tot 1,5 graden.”
-De rechter heeft de zorgvuldigheidsnorm gebruikt, maar is die wel toepasbaar bij zoiets ingewikkelds als klimaatverandering?
“De rechter heeft opnieuw gebruik gemaakt van de zorgvuldigheidsnorm, net als overigens in de Urgenda-zaak, en die moet altijd door de rechter ingevuld worden. Dat doet ze op basis van de haar beschikbare kennis, in dit geval jurisprudentie over de zorgplicht, mensenrechtenverdragen, klimaatbeleid en de wetenschap. De rechter moet dus altijd – niet alleen bij klimaat – algemeen beleid toepassen op individuele gevallen en daarmee schept ze een precedent. Zo werkt de rechtspraak.”
“Shell, moet nu al, ongeacht het hoger beroep, aan de slag met de uitspraak”
-Shell gaat in hoger beroep. Wat verwacht je daarvan?
“We kijken hier met vertrouwen naar uit. De noodzaak is sinds onze overwinning alleen maar toegenomen. Opnieuw: Alleen al de afgelopen vier weken is in Canada een dorp vernietigd door bosbranden tijdens een ongekende hittegolf van 49,6 graden, vloedgolven braken door Duitse en Belgische dorpen en steden waarbij auto’s werden meegesleurd alsof het speelgoed betrof, in China stonden doodsbange metropassagiers tot hun schouders in het water nadat een jaar regen in drie dagen naar beneden kwam, en staan in bevroren Siberië de bossen in brand. Tegen de tijd dat het hoger beroep plaatsvindt, is het nieuwste IPCC-rapport gepubliceerd, hebben nog meer aandeelhouders actie ondernomen en zijn er elders in de wereld ook rechtszaken gewonnen. Het zou veel zinniger zijn als Shell zou zeggen: ‘wat zijn volgende stappen, hoe kunnen we hier verder mee.’
En er is nog iets: Door bedrijven zoals Shell te dwingen om hun CO2-uitstoot te reduceren, gaan ze hun lobbymacht inzetten om de overheid ertoe te bewegen een gelijk speelveld te creëren. Die enorme lobbymacht wordt dan ingezet voor een ambitieus klimaatbeleid in plaats van klimaatbeleid tegenwerken.”
-Waarom denk je dat?
“Toen het klimaatakkoord werd opgesteld hebben wij ervoor gepleit om een CO2-uitstootheffing in het akkoord op te nemen. VNO-NCW was tegen. Maar toen het eenmaal werd aangenomen, ging VNO-NCW lobbyen in Europa voor hogere Europese doelstellingen.
Overigens, Shell, moet nu al, ongeacht het hoger beroep, aan de slag met de uitspraak. Zo niet, dan mogen we ze daarop aanspreken en volgen indien nodig sancties.”